Γιατί η έκταση των ηπείρων δεν είναι αυτή που νομίζουμε – Η αληθινή ιστορία του παγκόσμιου χάρτη

Η Γροιλανδία είναι το μεγαλύτερο νησί του κόσμου, αυτό μάθαμε στη γεωγραφία του σχολείου και αυτό βλέπουμε στους παγκόσμιους χάρτες που βρίσκονται παντού γύρω μας, από σχολικές αίθουσες μέχρι αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Πώς θα σας φαινόταν αν μαθαίνατε ότι η Αφρική είναι στην πραγματικότητα 14 φορές μεγαλύτερη από τη Γροιλανδία; Μα, ο χάρτης τις παρουσιάζει σχεδόν ίσες. Το ίδιο και για τη Ρωσία, που δεσπόζει σαν μια ατελείωτη έκταση, έτοιμη να καταπιεί την Ευρώπη. Η Αφρική είναι στην πραγματικότητα διπλάσια σε έκταση από τη Ρωσία, ενώ το μάτι τις βλέπει σαν ίδια μεγέθη στον χάρτη.
Πώς γίνεται λοιπόν ο παγκόσμιος χάρτης να μας δίνει τόσο λανθασμένη εντύπωση για το πραγματικό μέγεθος των ηπείρων και των κρατών; Η απάντηση κρύβεται σε ένα όνομα που καθόρισε πέντε αιώνες γεωγραφικής φαντασίας: Mercator.

O Φλαμανδός χαρτογράφος, γεωγράφος και κοσμογράφος Gerardus Mercator. Photo: AFPForum

Ο “μηχανικός” της παγκόσμιας χαρτογραφικής αντίληψης
Ο Gerardus Mercator δεν ήταν απλώς ένας χαρτογράφος. Υπήρξε ένας άνθρωπος που, χωρίς να το επιδιώκει, έδωσε στον κόσμο τον χάρτη που γνωρίζει (και… παρερμηνεύει) μέχρι σήμερα. Γεννημένος το 1512 στη Φλάνδρα, σε μια Ευρώπη που μόλις είχε ανακαλύψει ότι δεν είναι το κέντρο του κόσμου, ο Mercator μεγάλωσε σε μια εποχή απέραντης περιέργειας. Εξερευνητές περιπλανιούνταν στα άγνωστα, αυτοκρατορίες αναμετρούνταν πέρα από ωκεανούς, και η ανάγκη για ακριβείς χάρτες είχε γίνει ζήτημα ζωής ή θανάτου. Τα πλοία έπρεπε να κινούνται με προβλέψιμες πορείες, οι κυβερνήτες ήθελαν να γνωρίζουν πού βρίσκονται τα σύνορα των ονείρων τους, και η Ευρώπη αναζητούσε μια γεωγραφική τάξη στον νέο κόσμο που απλωνόταν μπροστά της.

Σε αυτό το περιβάλλον εμφανίστηκε ο Mercator, πανεπιστημιακά καλλιεργημένος, με πάθος για τα μαθηματικά, τη γεωμετρία και την κοσμογραφία. Ανήκε σε εκείνους τους ανθρώπους που μπορούσαν να κοιτάξουν μια καμπύλη και να δουν μαθηματική αρμονία. Κατάλαβε νωρίς πως ο κόσμος, ως σφαίρα, αρνείται πεισματικά να αποτυπωθεί σε επίπεδη επιφάνεια χωρίς παραμορφώσεις. Έπρεπε, λοιπόν, να επιλέξει το πιο χρήσιμο, κατά τη γνώμη του: θέλει κανείς έναν χάρτη με σωστά μεγέθη ή έναν χάρτη που καθοδηγεί με ασφάλεια τα πλοία; Η απάντηση για τον Mercator ήταν ξεκάθαρη. Το 1569 παρουσίασε την περίφημη «μερκατορική προβολή», τον χάρτη που θα γινόταν το «δεδικασμένο» της παγκόσμιας χαρτογραφίας. Ήταν μια προβολή που «θυσίαζε» την πραγματική έκταση των χωρών, ειδικά όσο πλησιάζουμε στους πόλους, για να κερδίσει κάτι ανεκτίμητο εκείνη την εποχή: ευθείες γραμμές πορείας.

To παράδοξο του χάρτη του Mercator. H Γροιλανδία, που στην πραγματικότητα είναι λίγο μεγαλύτερη από την Αίγυπτο, μοιάζει σχεδόν όσο η Αφρική. Photo: www.amazon.com.

Στον χάρτη του Mercator, μια γραμμή με σταθερή πυξίδα -αυτό που λέμε λοξοδρομία- εμφανίζεται ως τέλεια ευθεία. Για τα ιστιοφόρα που διέσχιζαν τότε τον Ατλαντικό, αυτό σήμαινε λιγότερα λάθη, λιγότερες χαμένες αποστολές, λιγότερες ζωές “θυσία” στην απεραντοσύνη του ωκεανού. Αυτός ο χάρτης δεν προοριζόταν ποτέ για τα σχολικά θρανία, ούτε για να μας δώσει την αίσθηση του ποιος είναι μεγάλος και ποιος μικρός. Προοριζόταν για θαλασσοπόρους. Κι όμως, καθώς τα χρόνια περνούσαν, η μερκατορική προβολή γινόταν όλο και πιο «βασιλιάς» των χαρτών. Χώρες, αυτοκρατορίες, συστήματα εκπαίδευσης, διεθνείς οργανισμοί, όλοι υιοθετούσαν την ίδια προβολή, συχνά χωρίς να συνειδητοποιούν ότι κάθε παραμόρφωση ήταν μια μαθηματική επιλογή, και όχι μια γεωγραφική αλήθεια.

Η απάντηση στο παράδοξο
Πώς γίνεται η Αφρική, η οποία απλώνεται σε 30 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα, να εμφανίζεται περίπου ίση με τη Ρωσία, που φτάνει τα 17 εκατομμύρια; Πώς γίνεται η Γροιλανδία, που στην πραγματικότητα είναι λίγο μεγαλύτερη από την Αίγυπτο, να μοιάζει στον χάρτη σχεδόν όσο η Αφρική; Η απάντηση βρίσκεται στον τρόπο που η προβολή τεντώνει τη γη καθώς ανεβαίνουμε γεωγραφικό πλάτος. Κοντά στον Ισημερινό, οι χώρες προβάλλονται πιο ρεαλιστικά. Αλλά όσο πλησιάζουμε στους πόλους, το «τέντωμα» μεγαλώνει. Τόσο πολύ, που περιοχές όπως η Σιβηρία, ο Καναδάς και η Γροιλανδία παίρνουν μια εντελώς δυσανάλογη μεγαλοπρέπεια.

Ο παγκόσμιος χάρτης του Mercator/ Photo: Wikipedia

Κάπως έτσι διαμορφώθηκε και μια οπτική του κόσμου που δεν σχετιζόταν πλέον μόνο με την πλοήγηση, αλλά και με την πολιτική, την εκπαίδευση, ακόμη και με την ψυχολογία των εθνών. Για δεκαετίες, αιώνες ίσως, η Ευρώπη και η Βόρεια Αμερική εμφανίζονταν πολύ μεγαλύτερες από όσο είναι, ενώ περιοχές που βρίσκονταν κοντά στον Ισημερινό, όπως η Αφρική, η Νότια Αμερική, η Νοτιοανατολική Ασία, φαίνονταν μικρές, σαν δευτερεύουσες σε έναν «βορειοκεντρικό» πλανήτη.

Πολλοί ερευνητές μίλησαν αργότερα για μια άτυπη γεωπολιτική φόρτιση. Όχι, προφανώς, επειδή ο Mercator είχε τέτοιες προθέσεις, αλλά γιατί κάθε χάρτης είναι και μια ιστορία. Το ενδιαφέρον είναι πως ο ίδιος ο Mercator, άνθρωπος βαθιά ευσεβής και σχολαστικός, πιθανότατα δεν θα φανταζόταν ποτέ ότι η προβολή του θα γινόταν παγκόσμια «ορθοδοξία». Η δουλειά του ήταν τόσο τεχνικά πρωτοποριακή για την εποχή (συνδύαζε γεωγραφία, τριγωνομετρία, αστρονομία) που γρήγορα έγινε το πρότυπο για ναυτικούς, εξερευνητές και αργότερα για σχολεία, εκδοτικούς οίκους και κυβερνήσεις. Έτσι, ο χάρτης που σχεδιάστηκε για τον Ατλαντικό του 16ου αιώνα βρέθηκε να εξηγεί τον παγκόσμιο καταμερισμό ισχύος στον 21ο αιώνα

Η Ελλάδα όπως χαρτογραφήθηκε στο διάσημο “Άτλαντα του Mercator”, μια συλλογή χαρτών που δημοσιεύτηκε το 1595 από τον Rumold, γιo του Gerardus Mercator. Photo: AFPForum

Με τον καιρό, φυσικά, εμφανίστηκαν νέες προβολές που προσπάθησαν να διορθώσουν αυτές τις αναλογίες. Η προβολή του Gall–Peters, για παράδειγμα, έδωσε έμφαση στις πραγματικές επιφάνειες των χωρών, ισορροπώντας τις παραμορφώσεις. Άλλες προβολές, όπως αυτή του Robinson, προσπάθησαν να βρουν έναν συμβιβασμό ανάμεσα στην αισθητική και την ακρίβεια. Κι όμως, όσο κι αν διαφοροποιήθηκαν οι εναλλακτικές, ο χάρτης του Mercator παραμένει για πολλούς ο πιο οικείος. Ίσως επειδή μεγαλώσαμε με αυτόν, ίσως επειδή χρησίμευσε επί αιώνες ως το βασικό παράθυρο στον πλανήτη. Το σίγουρο είναι ότι, τεχνικά μιλώντας, η μερκατορική προβολή δεν είναι «ψέμα». Είναι μια επιλογή. Ένας τρόπος να αποτυπώσουμε έναν τρισδιάστατο κόσμο σε μια επίπεδη σελίδα, με ένα συγκεκριμένο σκοπό: την πλοήγηση. Το ότι κατέληξε να διαμορφώνει την ίδια μας την οπτική για το μέγεθος των χωρών είναι απλώς μια υπενθύμιση ότι οι χάρτες δεν είναι ουδέτεροι. Είναι εργαλεία, και κάθε εργαλείο χρειάζεται να το χρησιμοποιούμε γνωρίζοντας τους περιορισμούς του.

Την επόμενη φορά, λοιπόν, που κάποιος θα δει τη Γροιλανδία να μοιάζει σαν μια παγωμένη ήπειρο έτοιμη να… αναμετρηθεί με την Αφρική, καλό θα είναι να θυμηθεί τον Mercator. Έναν άνθρωπο που, προσπαθώντας να βοηθήσει τα πλοία να βρουν ευθείες γραμμές στον ωκεανό, έδωσε σε ολόκληρη την ανθρωπότητα έναν χάρτη που συνεχίζει μέχρι σήμερα να… τετραγωνίσει τις καμπύλες.
Eξωτερική φωτογραφία: Getty Images / Ideal Image

newmoney.gr